Co ma piernik do wiatraka i z czym je się keksa?

Tym razem chciałybyśmy przedstawić Wam etymologię ciast takich jak piernik i keks. Każdy z nas doskonale wie, jak wyglądają owe wypieki, jednak pochodzenie ich nazw nie jest już tak dobrze znane.

Przyjrzyjmy się pierwszemu ciastu, jakim jest piernik.

Definicja podana przez Słownik języka polskiego Witolda Doroszewskiego jest dość uboga. Jedyne, co możemy odnaleźć na temat piernika, to „ciasto z miodem i korzeniami”. W Etymologicznym słowniku języka polskiego Andrzeja Bańkowskiego możemy zaś dowiedzieć się co nieco więcej. Piernik od XV do XVI wieku był bowiem nazywany także pierznikiem od staropolskiego słowa pierz, oznaczającego pieprz.

Tym razem zdecydowałyśmy się dodatkowo na zacytowanie fragmentu ze słownika Bańkowskiego, aby w pełni móc oddać definicję nazwy opisywanego wypieku:

Sama nazwa zdaje się świadczyć, że pierwotnie była to bułeczka z mąki zaprawionej mielonym pieprzem na zakąskę do wina dla bogaczy (w czasach, gdy za łut pieprzu można było nabyć parę wołów, a za funt cały folwark), z czasem dopiero jej tańsza słodka namiastka (dla żon i dzieci), piernik na miodzie z imbirem (albo inna przyprawą korzenną tańszą od prawdziwego indyjskiego pieprzu).

źródło: http://cdn14.beszamel.smcloud.net

W Słowniku etymologicznym języka polskiego Wiesława Borysia czytamy, że piernik to ciasto z miodem i korzeniami. W języku staropolskim zaś, było to ciasto przyprawione pieprzem i miodem.

Z powstaniem piernika wiąże się nietypowa legenda. Według niej, pewnego dnia czeladnik zwany Niclos Czan omyłkowo dosypał do ciasta przyprawy korzenne, które spowodowały całkowitą zmianę smaku wypieku. Pomyłka ta przyczyniła się do powstania jedynego w swoim rodzaju ciasta, które dzięki długiej przydatności do spożycia, służyło kiedyś jako prowiant dla wojska. 

Dodatkowo zawartość ostrych korzennych przypraw i miodu umożliwiała leczenie niestrawności i przeziębienia. Jako ciekawostkę możemy podać, że najstarszy zachowany przepis na wypiek piernika pochodzi z roku 1725. Został on zanotowany nie tyle w książce kucharskiej, ile w poradniku medycznym. Wypiek ten początkowo funkcjonował nie tylko jako słodki przysmak, ale i lekarstwo.

Piernik pierwotnie był ciastem luksusowym, który eksportowano do innych krajów Europy. Działo się tak ze względu na wysokie koszty importu bakalii oraz przypraw korzennych, które stanowiły główne składniki wypieku. Tradycja wypiekania piernika trwa do dziś w miastach takich jak Monachium, Amsterdam, Brema, Norymberga i Kłajpeda.

źródło: https://upload.wikimedia.org

Teraz kilka informacji na temat istnienia tego ciasta w naszym kraju. W Polsce piernik funkcjonował pierwotnie pod nazwą miodownik, który stanowił ciasto chlebowe przygotowywane na bazie miodu oraz mąki. Musiało ono dojrzewać wiele lat w piwnicach, by nadawało się później do spożycia. Dodatkowo znana jest także tradycja przygotowywania piernikowego ciasta w dniu narodzin córki. Co ciekawe, było ono wypiekane dopiero w dniu jej ślubu!

Zwyczajowo pierniki wypiekane są w Gdańsku, Szczecinie oraz Toruniu. W ostatnim z wymienionych miast, pierniki wypiekano już w XVII wieku jako słynne katarzynki, które porównywano do znanych w całej Europie pieników norymberskich. 

A co z tym keksem?

Witold Doroszewski w Słowniku języka polskiego podaje, że keks to albo ciasto biszkoptowe z bakaliami, albo kruche ciasteczka. Zamiennie do nazwy keks stosuje się określenie cwibak, które z języka niemieckiego oznacza „dwukrotnie pieczone”. Doroszewski odnotowuje także tę drugą nazwę, której definicja brzmi następująco: „placek biszkoptowy z rodzynkami, migdałami, figami, orzechami, daktylami i skórką pomarańczową”.

Jeśli chodzi o pochodzenie nazwy – w Etymologicznym słowniku języka polskiego Andrzeja Bańkowskiego możemy znaleźć następującą definicję:

źródło: http://www.kuchennykredens.pl

Keks jako określenie kulinarne. Forma kieks od roku 1902. Z niemieckiego keks, z angielskiego cakes w liczbie mnogiej, a w liczbie pojedynczej cake  jako ‘kawałek ciasta, chleba […]’.

Cwibak był wypiekany już w starożytnym Rzymie. Zachowane przepisy podają, że najpopularniejszymi składnikami były rodzynki, owoce granatowca, oraz orzeszki piniowe, zapiekane w cieście jęczmiennym. Prawdopodobnie w średniowieczu do keksa dodawano także owoce, przyprawy i miód. Obecnie zaś, możliwe jest także pieczenie wytrawnych keksów, do których dodaje się kapary czy oliwki.

Na koniec dodamy, że tzw. cwejbaczki niemieckie są znane jako sucharki, czyli podłużne bułeczki, które po pieczeniu kroi się na plastry i suszy.

Bibliografia: 

1. Słownik języka polskiego, pod red. Witolda Doroszewskiego, t. 1, 3 i 6, Warszawa 1996-1997. 

2. Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1 i 2, Warszawa 2000. 

3. Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005. 

Strony, na które warto zajrzeć: 

1. Muzeum piernika
2. Historia piernika
3. Skąd wziął się piernik?
4.Keks na każdą okazję i porę roku