Co baba piaskowa ma wspólnego z Twoją babcią, a mazurek z Mazowszem?



Czy kiedykolwiek zastanawialiście się nad nazwami wielkanocnych ciast? Każdy z nas piecze je co roku razem z mamą czy babcią, ale podejrzewamy, że nikt nie zastanawia się dlaczego typowe świąteczne ciasta akurat tak się nazywają. W naszym pierwszym poście postaramy się przybliżyć Wam nie tylko etymologie nazwy owych ciast, lecz także przedstawić kilka nieznanych wcześniej faktów i ciekawostek.

Zaczniemy od… wielkanocnej baby!

źródło: wikipedia.pl/Baba_wielkanocna
Na początku garść teoretycznych informacji na temat samej nazwy. Słowniki etymologiczne podają, że samo słowo „baba” oznaczało okrągły placek świąteczny lub też ciasto pieczone w specjalnej formie, mające kształt wysokiego ściętego stożka. W rozwoju historycznym wyrazu „babka” ujawniło się wiele innych znaczeń specjalistycznych: nazwy roślin, ryb, owadów, nazwy techniczne astronomiczne i kulinarne. Najczęściej podstawę ich powstania stanowiła metafora – jakieś podobieństwo do baby ‘kobiety’. W tym przypadku skojarzenie z kobietą wiązało się konkretnie z kształtem pofałdowanych kolistych spódnic; węższych u góry, a szerokich u dołu, noszonych zazwyczaj przez kobiety na wsi.

Ważne były nie tylko tradycja i przepisy przekazywane z pokolenia na pokolenie, lecz także symbolika tego ciasta. Według wierzeń wypiekanie wielkanocnych bab miało zapewnić rodzinie dostatek. Dodatkowo upieczony smakołyk stanowił dowód umiejętności kucharskich gospodyni domowej. Dlatego tak ważne było aby wielkanocne ciasto przygotowywane było własnoręcznie. W dawnych czasach, gdy w domach nie było nowoczesnych urządzeń wspomagających pieczenie, wykonanie baby wymagało niezwykłej siły. W końcu kobieta musiała własnoręcznie ukręcić kilkadziesiąt żółtek i ubić białka na sztywno! Następnie czekało ją wyrabianie ciasta przez wiele godzin.

źródło: domnaobcasach.com/wielkanoc-babka-piaskowa
A teraz nieco historii! Wielkanocne babki zaczęto piec w Rzeczypospolitej Obojga Narodów pod koniec XVII wieku. Tradycja wypiekania tego świątecznego specjału przybyła do Polski ze wschodu, m.in. z Białorusi i Litwy. Co ciekawe, za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego babki rozpowszechniły się w całej Europie, a szczególnie we Francji.

Z kulinarnego punktu widzenia nie istnieje tylko jeden rodzaj babki wielkanocnej. W zależności od tradycji na świątecznym stole można znaleźć: babkę drożdżową, piaskową, ucieraną albo też tatarczaną (gryczaną). Tradycyjną wielkanocną babę polewa się lukrem lub czekoladą. Można też posypać ją cukrem pudrem i rodzynkami.

W ramach ciekawostki możemy dodać, że najstarsze przepisy na wielkanocne babki pochodzą z:
  • Praktycznego Kucharza Warszawskiego zawierającego 1503 przepisów, oraz pieczenia ciast i sporządzania zapasów spiżarnianych wydanego w 1880 roku;
  • Praktycznego poradnika Marii Disslowej z roku 1903 pt. Jak gotować (podaje ona 21 przepisów na baby);
  • Książki Pieczenie ciast i ciasteczek Ireny Głowackiej z roku 1972. 


A teraz przyszedł czas na mazurka.

Zacznijmy od nazwy. Ceniony leksykograf Witold Doroszewski wyjaśnia, że jest to rodzaj ciast wielkanocnego; płaski, słodki, lukrowany, zwykle placek z kruchego ciasta, przekładany migdałami, rodzynkami, figami itp.  Według słownika etymologicznego Andrzeja Bańkowskiego jest to zaś ‘mazowiecki kołacz wielkanocny, placek lukrowany’. Taka definicja może być myląca, ponieważ obecnie mazurki mają nie tylko okrągły kształt, lecz także prostokątny, kwadratowy, owalny lub trójkątny.

źródło: poezja-smaku.pl
Definicja Bańkowskiego jest jednak o tyle pomocna, że wskazuje na to, co mazurek ma wspólnego z Mazowszem. Pochodzenie tego ciasta i jego nazwę tłumaczy się dawnym określeniem mieszkańców tego regionu, których przezywano Mazurami. Wynika to z wyjątkowej popularności owego wypieku w tej części Polski.

Inne źródła podają natomiast, że mazurek wywodzi się z tradycji arabskiej, a dokładnie z Turcji, ponieważ wypieki tamtego regionu są bardzo słodkie i są podawane w formie małych kawałków, tak jak polski specjał wielkanocny. 

Mazurek to ciasto o wielu odsłonach. Zaczynając od spodu, można go wykonać z biszkoptowego, kruchego, drożdżowego lub makaronikowego ciasta, wafli i opłatków. Wypiek zazwyczaj pokrywa się konfiturą owocową, czekoladą, kajmakiem, masą migdałową lub bakaliami.

W przypadku mazurka najbardziej liczy się jednak jego bogate zdobienie. Wykonywane jest ono z lukru, dżemu lub – w wersji nowocześniejszej – z czekoladowych drażetek. Na wierzchu ciasta najczęściej układa się wzory związane z wiosną i świętami Wielkiej Nocy np. kurczaki, bazie, baranki bądź żonkile.

źródło: ciasta.net
Dawniej mazurek stanowił nagrodę w ramach wstrzemięźliwości wielkopostnej. Po czterdziestu dniach postu, podczas których nie jadło się mięsa ani żadnych słodkości, można było pozwolić sobie na ten słodki przysmak. Należy także zaznaczyć, że dobra gospodyni domowa piekła co najmniej kilka rodzajów mazurków na ten szczególny czas. Obecnie tradycja ta nie jest już tak przestrzegana, co nie oznacza, że mazurki nie goszczą już na polskich stołach w okresie Wielkanocy.

Warto dodać, że mazurek orzechowy widnieje na liście produktów tradycyjnych województwa kujawsko-pomorskiego. Na ciasto składa się kruchy, płaski placek w kształcie prostokąta, pokryty warstwą gęstego kremu z orzechów włoskich i udekorowany bakaliami. 

***

Mamy nadzieję, że ten wyjątkowy świąteczny post dotyczący tradycyjnych wypieków umilił Wam czas pomiędzy przygotowaniami do Wielkiej Nocy. Przy tej okazji chciałybyśmy życzyć Wam radosnych, udanych, a przede wszystkim rodzinnych świąt :)


Bibliografia:
1. Słownik języka polskiego, pod red. Witolda Doroszewskiego, t. 1 i 4, Warszawa 1996-1997.
2. Bruckner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1985.
3. Boryś W. Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.


Strony, na które warto zajrzeć:
Autor: